گلخانه‌ها ابتدا در سال ۱۳۳۲ هجری شمسی توسط متخصصان آلمانی به ایران آورده شدند. این نوع گلخانه‌ها، که از شیشه و اسکلت فلزی ساخته شده بودند، نمونه‌ای از پیشرفت‌های فنی در حوزه کشاورزی مدرن به شمار می‌روند.
در طراحی گلخانه، چهار جنبه اصلی باید مد نظر باشند: موقعیت مکانی، دسترسی به امکانات زیرساختی، طرح کلی گلخانه و مواد به کار رفته در ساخت آن.
موقعیت مکانی گلخانه:
- مکان احداث گلخانه تاثیر مستقیمی بر عملکرد آن دارد. شیب زمین، جهت گیری ساختمان نسبت به جهات جغرافیایی، و امکان زهکشی مناسب از جمله فاکتورهای حیاتی هستند.
- یک شیب ملایم رو به جنوب، بهره‌وری از نور خورشید در زمستان و حفاظت در برابر بادهای شمالی را تضمین می‌کند.
- همچنین، مکان‌یابی باید به گونه‌ای باشد که امکان توسعه و تغییرات آتی را فراهم آورد.
شرایط آب و هوایی:
انتخاب مکان باید با توجه به شرایط اقلیمی و نوع محصولات مورد نظر صورت گیرد. مناطقی که در معرض مه، سایه ایجاد شده توسط کوه‌ها یا درختان بلند، یا کم نور هستند، برای کشت گلخانه‌ای مناسب نیستند.
جهت و فرم گلخانه:
- در نظر گرفتن جهت تابش نور خورشید و تغییرات آن در طول روز و فصول مختلف، برای حداکثر سازی رشد گیاهان حیاتی است.
- عواملی مانند اسکلت گلخانه ممکن است مانع ورود کامل نور شوند. لذا باید در طراحی تلاش شود تا این موانع به حداقل برسند تا فرآیند فتوسنتز در شرایط بهینه صورت گیرد.
این موارد تنها بخشی از جنبه‌های مهمی هستند که در طراحی گلخانه باید به آنها توجه شود. هر یک از این عناصر در بهبود کارایی و بهره‌وری گلخانه نقش کلیدی دارند و می‌توانند به طور قابل توجهی بر موفقیت یک پروژه گلخانه‌ای تأثیر بگذارند.
اصول انتخاب مکان مناسب برای گلخانه
یکی از موضوعات حیاتی در تاسیس گلخانه‌ها، انتخاب دقیق و آگاهانه‌ی مکان احداث است. این انتخاب می‌تواند تاثیر مستقیمی بر هزینه‌های اولیه و عملیاتی، دسترسی به منابع حیاتی و موفقیت کلی پروژه داشته باشد. ابتدا، ارزیابی اقتصادی زمین از جمله قیمت خرید و ارزش اولیه آن اهمیت دارد. زمینی که هزینه‌های اولیه‌ی معقولی دارد و در عین حال از استانداردهای لازم برای احداث گلخانه برخوردار است، ایده‌آل تلقی می‌شود.
عامل دیگر، نزدیکی به شبکه‌های حمل و نقل است که برای کاهش هزینه‌های لجستیکی و تسهیل دسترسی به بازارهای فروش ضروری است. همچنین، بررسی دقیق منابع آبی از نظر کیفیت و کمیت باید صورت گیرد تا از هزینه‌های اضافی ناشی از نیاز به تصفیه آب یا مشکلات کیفیتی جلوگیری شود.
فاصله‌ی مناسب از کارخانه‌های آلاینده مانند سیمان، گچ، سنگ کشی و آسفالت نیز مهم است. حداقل فاصله‌ی توصیه شده دو کیلومتر است تا از آلودگی‌های احتمالی و تأثیرات منفی آنها بر گیاهان گلخانه‌ای پرهیز شود.
در صورت امکان، احداث گلخانه در نزدیکی خطوط گاز طبیعی مطلوب است زیرا دسترسی به سوخت ارزان و کارآمد برای گرمایش گلخانه ضروری است. علاوه بر این، برآورد میزان برق مصرفی بر اساس اندازه و تجهیزات گلخانه اهمیت دارد. تامین برق پایدار و داشتن ژنراتور برق اضطراری نیز باید در نظر گرفته شود تا در مواقع قطعی برق، عملیات گلخانه بدون وقفه ادامه یابد.
در نهایت، توجه به این جنبه‌ها به معنای ایجاد محیطی پایدار و بهره‌ور برای رشد و توسعه‌ی گلخانه‌ها است. این اصول، چارچوبی را برای ایجاد یک گلخانه‌ی موفق و کارآمد ارائه می‌دهند که نه تنها بهره‌وری اقتصادی دارد، بلکه با ملاحظات زیست‌محیطی نیز هماهنگ است.
طراحی انواع گلخانه‌ها
گلخانه، این فضای سرسبز و پر ثمر، بسته به نیاز و مکان قرارگیری، در انواع مختلفی طراحی و ساخته می‌شود. این انواع به دو دسته اصلی ثابت و متحرک تقسیم‌بندی می‌گردند که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند.
در گلخانه‌های ثابت، مصالح به کار رفته از دوام و استحکام بالایی برخوردارند. این نوع گلخانه‌ها، که از اسکلت‌های فلزی یا آلومینیومی به همراه پوشش‌هایی از جنس نایلون، شیشه، فایبرگلاس یا پلی کربنات ساخته می‌شوند، برای استفاده‌ی طولانی‌مدت طراحی شده‌اند. این سازه‌های ثابت، نه تنها در برابر شرایط محیطی مقاومت بالایی دارند، بلکه به لحاظ زیبایی شناسی نیز چشم‌نواز هستند.
از سوی دیگر، گلخانه‌های متحرک، که برای انتقال آسان طراحی شده‌اند، پس از اتمام استفاده در یک مکان، به راحتی به جای دیگر منتقل می‌شوند. این گلخانه‌ها عمدتا از مصالح سبک‌تری مانند آلومینیوم، چوب و پوشش‌های نایلونی یا پلی اتیلن ساخته می‌شوند و غالبا با ساختاری نیم دایره‌ای طراحی می‌گردند. این خصوصیت متحرک بودن، گلخانه‌های متحرک را برای کاربردهای موقت و متغیر ایده‌آل می‌سازد.
در نهایت، گلخانه‌های ثابت به دلیل تنوع در طراحی و قابلیت‌های دمایی، در دسته‌بندی‌های متفاوتی قرار می‌گیرند. این تنوع، آنها را برای استفاده‌های گوناگون و بهینه‌سازی شرایط رشد گیاهان مناسب می‌سازد. در مجموع، هر دو نوع گلخانه، چه ثابت و چه متحرک، نقش مهمی در پیشبرد کشاورزی مدرن و تولید محصولات کیفی دارند.
دسته‌بندی گلخانه‌ها از دیدگاه ساختاری و دمایی
در عالم کشاورزی و گل‌کاری، گلخانه‌ها به عنوان قلب تپنده‌ای محسوب می‌شوند که در آنها زندگی گیاهان با شکوه و زیبایی خود را به نمایش می‌گذارند. این مکان‌های پرورش دهنده‌ی حیات، با تنوع بی‌نظیر خود در شکل و ساختار، به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که هرکدام ویژگی‌ها و کاربردهای منحصر به فردی دارند.
گلخانه‌های تک واحدی
این دسته از گلخانه‌ها خود به چهار زیرگروه متمایز تقسیم می‌شوند:
- گلخانه‌های یک طرفه: این گلخانه‌ها، مانند تابلویی نقاشی، تنها از یک سو با نور خورشید در آمیزش‌اند و طرف دیگرشان با مصالح ساختمانی پوشیده شده است. این ساختار، برای مناطقی با زمستان‌های سرد و طولانی، مانند پوشاکی گرم و محافظ، عمل می‌کند. اغلب این گلخانه‌ها به ساختمان‌ها متصل و در کنار دیواره‌ها قرار می‌گیرند، گویی که بخشی از خانه به شمار می‌روند.
- گلخانه نیمه دوطرفه: این گونه گلخانه‌ها، از یک سو به طور کامل از نور آفتاب بهره‌مند هستند، در حالی که طرف مقابلشان نیمه پوشیده از مصالح و نیمه دیگر شیشه‌ای است. این طراحی خاص، ایجاد تعادلی زیبا میان نور و حرارت را ممکن می‌سازد.
- گلخانه دوطرفه: این نوع، با دو رویه‌ی کاملا نورگیر، گزینه‌ای ایده‌آل برای کشت و پرورش انواع محصولات است. دو طرفه بودن آنها، تضمین‌کننده‌ی بهره‌وری عالی از نور و حرارت خورشیدی است.
- گلخانه‌های کمانی و منحنی: این گلخانه‌ها، با سقف‌های خمیده و کمانی خود، امکان کشت مستقیم در کف را فراهم می‌آورند. سکوبندی در این نوع وجود ندارد و بیشتر برای کشت صیفی‌جات به کار می‌رود.
- گلخانه‌های مینیاتوری: این گلخانه‌های کوچک، به شکل تونل‌های پلاستیکی کوتاه و تونل‌های راهرویی، گزینه‌ای مناسب برای فضاهای محدود هستند.
گلخانه‌های چند واحدی
این نوع گلخانه‌ها، با ویژگی‌هایی چون تهویه‌ی آسان و مقاومت بیشتر در برابر شرایط جوی نامساعد، به ویژه در مناطقی با بادهای شدید و برف‌های سنگین، مزیت‌هایی متمایز دارند. به علاوه، این گلخانه‌ها با از دست دادن دیرهنگام گرما پس از گرم شدن، کارایی بالایی در حفظ دما از خود نشان می‌دهند.
تقسیم‌بندی گلخانه‌ها از نظر دما
- گلخانه گرم: این گلخانه‌ها، محیطی مناسب برای گیاهان مناطق گرمسیری مانند موز و آناناس فراهم می‌کنند، جایی که رطوبت بیشتری نسبت به محیط بیرون دارند.
- گلخانه گرم و مرطوب: بیشتر برای گیاهان پیازی، قلمه‌ای و بذری استفاده می‌شوند، این گلخانه‌ها محیطی مطلوب برای رشد و نمو این دسته از گیاهان فراهم می‌آورند.
- گلخانه نیمه گرم: مکانی ایده‌آل برای نگهداری گیاهان مناطق معتدل و حساس به سرما مانند انواع بگونیا، گنوکسیا، فیلودندرون و به ویژه نخل‌ها و سرخس‌ها.
- گلخانه خنک: محلی برای بسیاری از گیاهان برگ گوشتی و گیاهان مناطق مدیترانه‌ای که در فصل زمستان نیاز به محافظت از سرما دارند.
در این مجموعه‌ی رنگارنگ و پر زرق و برق از گلخانه‌ها، هریک به نحوی در خدمت زندگی و رشد گیاهان هستند، و هر کدام داستانی منحصر به فرد را در خود جای داده‌اند.
دسته‌بندی مواد ساختمانی گلخانه‌ها
در دنیای پرتلاطم و متغیر کشاورزی مدرن، گلخانه‌ها نقش محوری در پیشبرد تولید محصولات کشاورزی دارند. از این رو، شناخت اجزای سازنده و مواد به کار رفته در ساختار آنها، اهمیت بسیاری دارد. در این مقاله، نگاهی دقیق و عمیق به این موضوع خواهیم انداخت.
اسکلت گلخانه:
اسکلت گلخانه، شبیه ستون‌فقرات در بدن انسان، نقش حیاتی در حمایت و استحکام ساختمان گلخانه ایفا می‌کند. مواد به کار رفته در ساخت اسکلت گلخانه، با توجه به نیازها، بودجه و شرایط اقلیمی، متفاوت است. این اسکلت‌ها می‌توانند از چوب، لوله‌های فلزی، سازه‌های خرپایی و انواع دیگر مواد ساخته شوند. انتخاب این مواد بسته به طول عمر مورد نظر گلخانه، چه به صورت دائمی یا موقت، و همچنین نوع پوشش گلخانه و هزینه‌های مالی صورت می‌گیرد.
پوشش خارجی گلخانه:
پوشش خارجی گلخانه، وظیفه‌ی محافظت از گیاهان در برابر عوامل محیطی را بر عهده دارد. این پوشش‌ها باید به اندازه کافی شفاف باشند تا نور خورشید را به خوبی عبور دهند و همزمان دارای خواص عایق‌بندی مناسبی برای کاهش هزینه‌های گرمایشی باشند. علاوه بر این، مقاومت و دوام، سهولت در نصب و هزینه‌های نگهداری پایین از ویژگی‌های مهم این پوشش‌ها است.
پوشش‌های انعطاف‌پذیر پلاستیکی:
در سال‌های اخیر، استفاده از پلاستیک‌های ویژه گلخانه‌ای، مانند پلاستیک‌های یووی دار که تا ۴ یا ۵ سال دوام می‌آورند، رواج یافته است. به این پلاستیک‌ها موادی مانند مواد ضد اشعه‌ی فرابنفش اضافه می‌شود تا مقاومت آنها در برابر تابش خورشیدی افزایش یابد و عمر مفیدشان طولانی‌تر شود.
پوشش‌های سخت غیر شیشه‌ای:
این دسته از پوشش‌ها که شامل فایبرگلاس، پلی‌کلراید وینیل (PVC) و اکریلیک پلی‌کربنات می‌شوند، انعطاف‌پذیری کمتری دارند اما مزایای خاص خود را به همراه دارند. فایبرگلاس، به دلیل وزن سبک و دوام بالا، یکی از پرکاربردترین پوشش‌های سخت در گلخانه‌ها است. PVC به دلیل عمر محدود (۲ تا ۵ سال) کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. اکریلیک پلی‌کربنات، با عمر طولانی حدود ۱۰ سال و خواص مناسب در انتقال نور و حرارت، گزینه‌ای مطلوب برای پوشش گلخانه‌ها است.
در نهایت، گلخانه‌ها به عنوان یکی از اجزای کلیدی در صنعت کشاورزی نوین، نیازمند توجه ویژه به جنبه‌های مختلف ساختاری و مواد به کار رفته در آنها هستند. انتخاب صحیح این مواد می‌تواند تاثیر بسزایی در بهره‌وری و دوام گلخانه‌ها داشته باشد.